Uşaklı araştırmacı Ömer Aşçı geçmişte Uşak’ın özellikle Eşme yöresinin önemli geçim kaynaklarından olan tütüncülük ile ilgili bir derleme yayınladı. Ünlü müzayede sitesi ebay’da bulduğum 29 Aralık 1900 yılında yani bundan tam 117 yıl önce Uşak’tan İstanbul Reji dairesine postalanan bir evrak üzerine yaptığım araştırmayı paylaşacağım. Evrak’ta yazan Osmanlı İmparatorluğu’nun aldığı dış borçları ödeyememesi üzerine Osmanlı coğrafyasında üretilen Tütün ve türevlerinin gelirlerinin 30 yıl süreyle devredildiği Reji idaresi ismiyle anılan “ Societe de la Regie Cointeresse des Tabacs de l Empire Ottoman- Memaliki Osmaniye Duhanları Müşterekil menfaa Reji Şirketi ” idi. Societe de la Regie Cointeresse des Tabacs de l Empire Ottoman- Memaliki Osmaniye Duhanları Müşterekil menfaa Reji Şirketi Evrak Uşak’ta o dönemde tütün üretimi yapıldığını ve bu konuda İstanbulda’ki Tütün Rejisine gönderilen malumatı gösteriyor. Bu dönemde Türkiye tütün üretiminde Amerika, Rusya ve Macaristan’ın ardından dünyada dördüncü sırada yer almaktaydı . Tütün Osmanlı İmparatorluğuna 1601-1605 yılları arasında İngiliz, Venedik ve İspanyol gemici ve tacirleri tarafından İstanbul yolu ile gelmiş idi. Osmanlı'da tütün tarımının ne zaman başladığı konusunda kesin bir bilgi yoktur. İlk tütün tarımı Uşak ve yöresinde; tahminen 19.yüzyılda başlamıştır. Rumeli’de tütün yetiştiren Türklerin 1877’den sonra Batı Anadolu’ya göçmeleriyle gelişmiştir. 1900’lerden sonra önemli bir ihraç maddesi olmuş, 20. yüzyılın bütün senelerinde en önemli ihraç mallarından biri olmuştur . Osmanlı İmparatorluğu’nun aldığı dış borçları ödeyememesi üzerine Osmanlı devleti Tütün tekelini ; Osmanlı Hükümeti ve üç alacaklı banka (Osmanlı Bankası, Credit Anstalt ve Bleichröder) arasında Nisan 1884 de vanlan anlaşma ile bu şirkete devrediyordu. Reji şirketi, ihraç edilecek tütün dışındaki tütünün tamamını satın alacaktı. Tütün yetiştirmek isteyenlerin her yıl yeniden Reji’den izin almaları gerekiyordu. Reji, hasat öncesi ve sonrasında tütünün miktar ve niteliklerini yetiştiricilerin temsilcileri ile birlikte belirlerdi. Tütünün yalnız yetiştirilmesini değil, aynı zamanda yurtiçinde işlenmesini de elinde bulunduruyordu. Reji’nin Samsun, İzmir, İstanbul, Selanik ve Trabzon gibi şehirlerde tütün işleme ve sigara fabrikaları vardı. Fig. 1- Dessin de Cham, vers 1855. Coll. AS Reji İdaresinin Duyunu Umumiye İdaresi gibi, Osmanlı Devleti’nin siyasal bağımsızlığı ile bağdaştırılması mümkün değildi. Bir tütün tekeli olarak, fabrika ve tesislerinde belirli bir istihdam yaratırken aynı zamanda fiyatları düşük tutarak ve yerli tütün fabrika ve tesislerinin kapanmasına yol açarak ülke ekonomisinde yol açtığı önemli zararları vardı. Reji İdaresi altında tütün kaçakçılığı ülke çapmda önemli boyutlara ulaşmıştı. Bu koşullar altında faaliyetlerini sürdüren Reji İdaresi, Cumhuriyet’ten sonra Düyunu Umumiye ile birlikte kaldırılmış ve yerine ulusal bir kuruluş olan İnhisar İdaresi kurulmuştur. (SERKAN KARAYOL)